Mẹo Hướng dẫn Bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống 2022
Lê Hữu Kông đang tìm kiếm từ khóa Bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống được Cập Nhật vào lúc : 2022-09-24 08:00:27 . Với phương châm chia sẻ Bí quyết Hướng dẫn trong nội dung bài viết một cách Chi Tiết 2022. Nếu sau khi đọc tài liệu vẫn ko hiểu thì hoàn toàn có thể lại Comments ở cuối bài để Mình lý giải và hướng dẫn lại nha.Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VH,TT&DL) vừa phát hành Quyết định số 2072/QĐ-BVHTTDL về việc tổ chức bảo tồn lễ hội truyền thống tiêu biểu những dân tộc bản địa thiểu số năm 2022. Trong số 5 lễ hội tiêu biểu lần này, tỉnh Thanh Hóa có 2 lễ hội.
Trình diễn đánh cồng chiêng tại lễ hội Mường Đòn, huyện Thạch Thành, Thanh Hoá.
Theo kế hoạch, sẽ tổ chức bảo tồn, phục dựng, phát huy những lễ hội truyền thống tiêu biểu tại những tỉnh: Thanh Hóa, Tỉnh Lào Cai, Hà Giang, Phú Thọ.
Cụ thể gồm: Lễ hội Mường Lập của dân tộc bản địa Mường tại huyện Ngọc Lặc, Lễ hội Mường Đòn tại huyện Thạch Thành (Thanh Hóa); Tết cơm mới của dân tộc bản địa Giáy tại thị xã Sa Pa (Tỉnh Lào Cai); Lễ hội nhảy lửa của dân tộc bản địa Pà Thẻn tại huyện Quang Bình (Hà Giang); Tết cơm mới của dân tộc bản địa Mường tại huyện Thanh Sơn (Phú Thọ).
Qua công tác thao tác bảo tồn, phục dựng những lễ hội, tiến hành khảo sát, điều tra thực tế, nghiên cứu và phân tích, sưu tầm, thu thập thông tin, tư liệu về lễ hội truyền thống tiêu biểu những dân tộc bản địa thiểu số tại những địa phương; tổ chức truyền dạy phương pháp, kỹ năng thực hành những lễ hội truyền thống và tương hỗ nguyên vật liệu, vật tư, trang thiết bị, nhạc cụ, đạo cụ phục vụ hoạt động và sinh hoạt giải trí truyền dạy, bảo tồn, tổ chức trình diễn, tái hiện những lễ hội.
Bộ VH,TT&DL giao Vụ Văn hóa dân tộc bản địa chủ trì, phối phù phù hợp với Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Sở Văn hóa và Thể thao những tỉnh Hà Giang, Tỉnh Lào Cai, Phú Thọ và Thanh Hóa, những đơn vị, đơn vị liên quan tổ chức bảo tồn lễ hội truyền thống tiêu biểu những dân tộc bản địa thiểu số, hướng tới phát triển du lịch hiệp hội, tạo việc làm, tăng thu nhập cho bà con những dân tộc bản địa thiểu số. Đồng thời, giữ gìn bản sắc văn hóa, bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa phi vật thể, phát huy hiệu suất cao nguồn lực đầu tư của Nhà nước, xã hội và hiệp hội vào công tác thao tác bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của những dân tộc bản địa thiểu số.
Mạnh Cường
21/12/2022
Tóm tắt:
Lễ hội truyền thống là một quy mô sinh hoạt văn hóa, là sản phẩm tinh thần mang đặc trưng văn hóa tộc người, được hình thành và phát triển trong suốt quá trình lịch sử. Những năm qua, người Tày ở Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình đã có nhiều hoạt động và sinh hoạt giải trí để bảo tồn và phát huy những lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa mình. Tuy nhiên, với tốc độ đô thị hóa nhanh, cùng xu thế giao lưu, hội nhập ngày càng sâu rộng, đã tác động không nhỏ đến đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào. Lễ hội truyền thống của người Tày ở Đà Bắc vì thế, đang đứng trước rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn thất truyền. Khôi phục, bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống của người Tày ở Đà Bắc là việc làm cấp thiết, không riêng gì có để làm phong phú đời sống tinh thần của đồng bào, mà còn góp thêm phần gìn giữ vốn di sản văn hóa đặc sắc của dân tộc bản địa Tày. Qua việc nghiên cứu và phân tích những lễ hội truyền thống của người Tày ở Đà Bắc, nội dung bài viết này đưa ra kiến nghị, đề xuất để Phục hồi, bảo tồn và phát huy hiệu suất cao những giá trị văn hóa truyền thống của người Tày ở huyện Đà Bắc trong quá trình lúc bấy giờ.
Từ khóa: Lễ hội truyền thống; Dân tộc thiểu số; Dân tộc Tày; Huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình.
1. Đặt vấn đề Huyện Đà Bắc là huyện vùng cao của tỉnh Hòa Bình, có trên 5,5 vạn dân với nhiều dân tộc bản địa cùng sinh sống. Trong số đó, dân tộc bản địa Tày chiếm đa số với vốn văn hóa đa dạng, mang đậm bản sắc riêng vô cùng độc đáo. Người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình có những lễ hội truyền thống phong phú, mang hơi thở của đời sống tâm linh, phản ánh nét văn hóa đặc trưng, tiêu biểu của dân tộc bản địa Tày, như: Lễ khai hạ, lễ cầu mưa, lễ mừng cơm mới, lễ cầu Mường, lễ cúng rằm, làm vía, đám cưới, đám ma... Tuy nhiên, quá trình công nghiệp hóa, tân tiến hóa cùng với xu thế giao lưu, hội nhập toàn diện nay đã tác động không nhỏ đến đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào. Các lễ hội truyền thống của người Tày ở Đà Bắc, vì thế, đang đứng trước rủi ro tiềm ẩn tiềm ẩn thất truyền. Khôi phục, bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống của người Tày ở Đà Bắc, góp thêm phần làm phong phú đời sống tinh thần của đồng bào, gìn giữ di sản văn hóa đặc sắc của dân tộc bản địa Tày là vấn đề quan trọng trong quá trình lúc bấy giờ.
2. Tổng quan nghiên cứu và phân tích
Đã có quá nhiều cuốn sách, khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích, bài báo viết về dân tộc bản địa Tày ở Việt Nam, trong đó có nhắc tới lễ hội truyền thống của người Tày. Có thể kể tên một số trong những khu công trình xây dựng tiêu biểu như: “Văn hóa Tày, Nùng” (1984) của Hà Văn Thư, Lã Văn Lô, NXB Văn hóa; “Các dân tộc bản địa Tày, Nùng ở Việt Nam” (1992) của Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Dân tộc học; “Văn hóa truyền thống Tày, Nùng” (1993) của Hoàng Quyết, Ma Khánh Bằng, Hoàng Huy Phách, Công Văn Lược, Vương Toàn, Văn hóa truyền thống Tày, Nùng”, NXB Văn hóa Dân tộc; “Từ điển thành ngữ, tục ngữ dân tộc bản địa Tày” (1994) của Hoàng Quyết, Triều Ân, NXB Văn hóa dân tộc bản địa; “Văn hóa truyền thống những dân tộc bản địa Tày, Nùng” (1996) của nhiều tác giả, NXB Văn hóa dân tộc bản địa, 1996. Đặc biệt là cuốn “Đến với người Tày và văn hóa Tày” (2010) của TS. La Công Ý, NXB Khoa học xã hội - một khu công trình xây dựng chuyên khảo công phu, đề cập một cách khối mạng lưới hệ thống về đời sống kinh tế tài chính, văn hóa, xã hội của người Tày...
Nhìn chung, những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích đều đã đi vào khai thác những đặc điểm chung về bản sắc văn hóa, văn hóa những dân tộc bản địa thiểu số, văn hóa dân tộc bản địa Tày của nước ta, trong đó có lễ hội truyền thống. Tuy nhiên, những nghiên cứu và phân tích này mới chỉ tạm dừng ở việc tìm hiểu những giá trị văn hóa, phong tục tập quán của người Tày nói chung, nhằm mục đích ra mắt về người Tày, những nét đặc sắc – cái hay, nét trẻ đẹp của văn hóa dân tộc bản địa Tày. Một số đề tài, khu công trình xây dựng cũng đề cập tới vấn đề bảo tồn, gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc bản địa Tày, nhưng mới chỉ đề cập một cách chung chung, hoặc đi sâu tìm hiểu một số trong những nét văn hóa rõ ràng; trong đó đã và đang đề cập đến thực trạng và giải pháp cho việc phát triển văn hóa dân tộc bản địa Tày, nhưng cũng chỉ là giải pháp mang tính chất chất định hướng chung cho những dân tộc bản địa thiểu số. Các khu công trình xây dựng đa phần nghiên cứu và phân tích về văn hóa dân tộc bản địa Tày ở góc nhìn văn hóa, mà chưa tồn tại khu công trình xây dựng nào đi sâu nghiên cứu và phân tích về việc bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày – nét văn hóa tiềm ẩn trong nó rất nhiều đặc trưng mang bản sắc con người và đời sống của dân tộc bản địa Tày.
Riêng ở tỉnh Hòa Bình, năm 2011, Sở Văn hóa, Thể Thao và Du lịch đã tiến hành thực hiện Đề tài khoa học “Điều tra văn hóa phi vật thể dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc”. Kết quả nghiên cứu và phân tích đã mang lại quá nhiều tư liệu về văn hóa dân gian truyền thống của nhóm người Tày ở huyện Đà Bắc. Tuy nhiên, lễ hội truyền thống của người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình vẫn là một khoảng chừng trống, chưa tồn tại khu công trình xây dựng, đề tài nào đi sâu nghiên cứu và phân tích. Thực tế đã cho tất cả chúng ta biết, đây là vấn đề rất thiết yếu lúc bấy giờ nhằm mục đích phục vụ cho việc bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống của vùng đất này, góp thêm phần vào việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc bản địa Tày ở Việt Nam.
3. Phương pháp nghiên cứu và phân tích và cách tiếp cận
3.1. Phương pháp nghiên cứu và phân tích
- Phương pháp thu thập thông tin: Tiến hành bằng phương pháp phỏng vấn trực tiếp bằng phiếu hỏi những hộ mái ấm gia đình, cán bộ quản lý, những nghệ nhân ở địa phương để sưu tầm, ghi chép, tìm hiểu về lễ hội truyền thống của người Tày ở huyện Đà Bắc.
- Phương pháp thừa kế tài liệu thứ cấp: Chủ yếu là những báo cáo về công tác thao tác bảo tồn, phát huy lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình cùng với một số trong những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích về bảo tồn, phát huy những giá trị văn hoá phong tục, tập quán, lễ thức và lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày huyện Đà Bắc, tỉnh Hoà Bình.
- Phương pháp Chuyên Viên: Thông qua những cuộc hội thảo chiến lược, tọa đàm khoa học, thảo luận nhóm, để thu thập những ý kiến nâng cao của những Chuyên Viên, nhà quản lý, cơ quan, ban ngành liên quan. Sau đó, tài liệu được xử lý phục vụ việc nghiên cứu và phân tích, đánh giá thực trạng khối mạng lưới hệ thống lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc. Trên cơ sở đó đề xuất nội dung, giải pháp Phục hồi, bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày tại huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình.
2.2. Cách tiếp cận
- Tiếp cận hệ thống: Để thực hiện tiềm năng Phục hồi, bảo tồn và phát huy những lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình cần đặt vấn đề trong khối mạng lưới hệ thống thể chế chính trị, pháp luật, quan điểm chỉ huy... của Đảng và Nhà nước về vấn đề quản lý văn hóa.
- Tiếp cận xã hội học: Được triển khai để đánh giá thực trạng khối mạng lưới hệ thống những lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình.
- Tiếp cận lịch sử - logic: Với cách tiếp cận này, việc đưa ra những giải pháp nhằm mục đích Phục hồi, bảo tồn và phát huy những lễ hội truyền thống của người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình cần phải xem xét theo thời gian, trong những thực trạng lịch sử rõ ràng.
4. Kết quả nghiên cứu và phân tích
4.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế tài chính - xã hội huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình
Đà Bắc là huyện nằm ở vị trí cực Bắc tỉnh Hoà Bình, phía Bắc giáp tỉnh Phú Thọ, phía Đông giáp huyện Kỳ Sơn, phía Nam giáp huyện Mai Châu, phía Tây giáp tỉnh Sơn La, với diện tích s quy hoạnh 77.796ha. Huyện có địa hình đồi, núi, sông, suối xen kẽ tạo thành nhiều dải hẹp, bị cắt phá mạnh nên đất có độ dốc lớn (trung bình 350), phân thành nhiều thung lũng, dải đất nhỏ. Do vậy, tuy nhiên là huyện có diện tích s quy hoạnh đất tự nhiên lớn số 1 trong tỉnh, nhưng diện tích s quy hoạnh đất nông nghiệp của Đà Bắc chiếm tỷ lệ rất nhỏ, đa phần là đất rừng.
Theo số liệu về tình hình kinh tế tài chính - xã hội, cơ cấu tổ chức kinh tế tài chính của huyện Đà Bắc đa phần nhờ vào nông - lâm nghiệp. Trong số đó, nông, lâm, ngư nghiệp chiếm 50%; Thương Mại, du lịch chiếm 35,5%; công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, xây dựng chiếm 14,5%. Thu nhập trung bình đầu người đạt 13 triệu đồng/năm.
Về cơ cấu tổ chức dân số, theo số liệu thống kê tính đến năm 2022, Đà Bắc có dân số 60.970 người với 05 dân tộc bản địa cùng sinh sống, trong đó có 22.103 người Tày (41,27%), 17.951 người Mường (33,52%), 7.337 người Dao (3,70%), 5.855 người Kinh (1,09%), 263 người Thái (0,49%) và 48 người thuộc những dân tộc bản địa khác (0,09%). Xã Mường Chiềng[1] được xem là thủ phủ của người Tày ở Đà Bắc. Văn hóa ở Đà Bắc là sự việc giao thoa của nhiều nền văn hoá rất khác nhau Tày, Thái, Mường, Kinh… tạo nên bức tranh văn hóa nhiều sắc tố.
4.2. Người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình
Theo những khu công trình xây dựng nghiên cứu và phân tích văn hóa đã công bố, trước đây người Tày ở Đà Bắc còn được gọi là người Thổ, là một nhóm người địa phương có nhiều nét tương đồng với văn hóa của Thái Tây Bắc Việt Nam như: Hệ sinh thái, khối mạng lưới hệ thống kỹ thuật canh tác, cơ cấu tổ chức làng xã và thiết chế xã hội, kiến trúc, chữ viết, ngôn từ, trang phục, phong tục tập quán, tri thức dân gian và gia phả của những dòng họ rất lâu lăm... Có thể xác định, dân tộc bản địa Tày ở Đà Bắc là một hiệp hội dân cư của dân tộc bản địa Thái du cư từ phía Bắc Lào - Lai Châu - Điện Biên - Sơn La xuống Hoà Bình.
Có giả thiết nhận định rằng, tên gọi dân tộc bản địa Tày hoàn toàn có thể được biến âm theo ngôn từ gọi dân tộc bản địa Thái (Thài - Thày và đến nay được gọi là Tày) thuộc nhóm Tày Thái ở Việt Nam. Theo tác phẩm “Góp phần tìm hiểu văn hoá Hoà Bình” và “Góp phần tìm hiểu Văn hoá truyền thống huyện Mai Châu”, người Tày Hoà Bình chính ra là nhóm người Thổ - Đà Bắc hoặc có nhóm người tự nhận là Tày Đón, nhưng lại sở hữu tác giả nhận định rằng là vì một nhóm Thái Trắng tách ra tự nhận là Phú Tày (người Thái) hay Cần Tày.
Theo số liệu thống kê năm 1999, dân tộc bản địa Tày ở huyện Đà Bắc có 19.805 người, chiếm 40,6% tổng số dân của toàn huyện và chiếm 99,44% dân tộc bản địa Tày của toàn tỉnh, cư trú tập trung và sống xen kẽ với người Mường, người Dao ở một số trong những xã vùng cao như: Tân Minh, Tân Pheo, Trung Thành, Đoàn Kết, Đồng Ruộng, Đồng Chum, Mường Tuổng, Mường Chiềng, Suối Nánh và Đồng Nghê. Người Tày sinh sống đa phần bằng nghề nông và tạo ra cho dân tộc bản địa mình một đặc trưng riêng trong hoạt động và sinh hoạt giải trí sản xuất đó là kinh nghiệm tay nghề sản xuất khai thác những thung lũng hẹp, phương pháp ứng xử và sử dụng nguồn nước chảy với nền kinh tế tài chính tự cung, tự cấp.
Cũng như người Thái trước năm 1945, hiệp hội người Tày ở Đà Đắc cùng chịu ràng buộc của chính sách Phìa, Tạo và những tù trưởng cai trị, sự phân cấp được thể hiện theo từng dòng họ, trên từng vùng đất, vùng lãnh thổ. Xã hội được phân cấp như sau: Đứng đầu là Tạo - Trưởng thôn , Lý - Cai xã - Mo theo dòng họ - Thày Thuốc (Tày dạ) - Dân.
Người Tày Đà Bắc có những họ Xa, Sa, Hà, Lường, Vì, Lò; dòng họ được xem là cao quý trong xã hội người Tày Đà Bắc là loại họ Xa. Tuy nhiên, sau Cách mạng Tháng Tám, dưới sự lãnh đạo của Đảng, Bác Hồ, nhân dân lao động đã được tự do, cơm no, áo ấm, bình đẳng, có đất đai để canh tác, chăn nuôi, xoá bỏ chính sách cai trị Phìa - Tạo, hay Lang đạo, thiết lập cơ quan cơ quan ban ngành sở tại đại diện dưới sự lãnh đạo chung của Đảng, xây dựng Nhà nước của dân, do dân và vì dân, những dòng họ có quyền lợi bình đẳng như nhau
Xưa nay, đa số người Tày Đà Bắc không theo một tôn giáo rõ ràng, mà cũng như những dân tộc bản địa miền núi nông nghiệp khác trong khu vực có tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên (Ma nhà), họ tin và thờ lực lượng siêu nhiên mà thuật ngữ nghành này gọi là Phi (Ma). Các loại phi, gồm có: khoăn (phi khoăn) – hồn (linh hồn); phi hươn (tổ tiên). Ngoài ra người Tày Đà Bắc thờ cúng đa thần tạp loại như: Thờ Thành Hoàng, thờ thần núi, thần sông, thần đất, thần cây, những vua, Giàng, Then, thờ Bụt (Quan âm bồ tát). Các lễ thức của người Tày như làm vía, đám cưới, đám tang và trong những dịp như Tết nguyên Đán, lễ Khai hạ, lễ cầu mưa...
Trong hiệp hội người Tày Đà Bắc có vai trò của những Ông Mo (được xem là những người dân dân có quyền lực) đại diện cho những đấng siêu nhiên và là cầu nối giữa người sống với thế giới bên kia. Trong hiệp hội người Tày tồn tại có 02 loại Mo: Mo người sống chuyên làm lễ cho những người dân sống như thể vía, làm lễ trần và mo người chết làm lễ cho những người dân chết (ma) có âm binh, có thánh sư tương hỗ chỉ đường. Phong tục tập quán của Người Tày Đà Bắc được thể hiện qua những lễ thức trong đời người, quy ước hiệp hội, lễ hội.
Người Tày ở Đà Bắc thuộc nhóm ngôn từ Tày - Thái của Việt Nam, về cơ bản tiếng nói của đồng bào ở đây cũng như tiếng nói của người Tày ở Lạng Sơn, Bắc Kạn, Cao Bằng… và đồng bào dân tộc bản địa Thái. Họ là một trong số ít những dân tộc bản địa thiểu số có chữ viết riêng. Bộ chữ Thái cổ đã có từ xa xưa, được nhiều người dân tộc bản địa Tày hiểu. Đó là bộ chữ tương đối hoàn hảo nhất, được những thế hệ người Tày chấp thuận đồng ý và sử dụng nó trong sinh hoạt mái ấm gia đình, xã hội và hiệp hội người Tày rất lâu rồi. Trải qua năm tháng, trải qua những thế hệ, chữ Tày cổ vẫn được bảo tồn, vẫn được lưu truyền và trở thành di sản văn hóa quý giá.
4.3. Lễ hội truyền thống của người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình
Có thể nói, với sự xuất hiện lâu lăm, người Tày Đà Bắc, Hòa Bình đã hình thành và tạo nên nét văn hóa riêng có. Người Tày Đà Bắc không còn những lễ hội lớn như những vùng Thái khác trong khu vực, mà những lễ thức thường được tổ chức trong khuôn khổ mái ấm gia đình và hiệp hội phạm vi nhỏ. Qua điều tra, khảo sát, người Tày ở Đà Bắc có một số trong những lễ hội tiêu biểu sau:
4.3.1. Các lễ hội trong Tết Nguyên đán
Bắt đầu từ ngày 25 Tết đến ngày 30 Tết (thường là ngày 30 Tết), những mái ấm gia đình người Tày ở Đà Bắc làm một số trong những lễ:
- Lễ Gia Lay: Lễ vật khá đơn giản gồm, xấp vải, cơi trầu, mấy chiếc vòng bạc và 01 chén nước đặt trước bàn thờ cúng. Chủ nhà thắp hương mời tổ tiên về nhà ngự, chờ con cháu làm lễ ăn Tết. Gia đình phải giữ hương, đèn cho thật kỹ, nếu hương, đèn tắt thì coi như tổ tiên đã đi mất.
- Lễ Gia Sênh: Gia đình sắm lễ gồm gà, lợn, cơm, xôi, rượu, trầu cau, vải và bạc, sắp ra 03 mâm cúng thổ công, ma tướng và ông Táo nhà bếp để trên phản giữa nhà; sắp những mâm cùng những đấng bề trên nhà mình đời kế cận đã chết (Ma nhà), sau đó mời thầy về cúng. Mỗi lễ này được cúng khoảng chừng 01 tiếng với ý nghĩa mời tổ tiên về ăn Tết, báo cáo kết quả làm ăn trong năm, cầu tổ tiên phù hộ cho năm mới.
- Lễ Khai hạ: Lễ Khai hạ cũng luôn có thể có nơi gọi là cúng tế (Sơ xệt), được lựa chọn từ ngày thứ nhất Tết đến ngày ngày mùng 5 tháng Giêng âm lịch. Lễ này chỉ ra mắt trong một buổi sáng tại nhà thời thánh Thành hoàng bản thổ của làng. Tùy điều kiện và lệ làng, có những địa phương quy định cả làng tham gia đóng góp, có địa phương không bắt ai cũng phải mang lễ, mà mái ấm gia đình nào có điều kiện thì làm, hoặc chỉ quy định cho một nhóm mái ấm gia đình có điều kiện đứng ra tổ chức.
Trong lễ Khai hạ mâm cỗ sẵn sàng sẵn sàng gồm: Thủ lợn, thịt gà, thịt thú rừng, xôi, bánh trưng, rượu, trầu cau. Buổi sáng ngày làm lễ, mọi người tập trung về nhà thời thánh Thành hoàng với những mâm cỗ đã được sẵn sàng sẵn sàng. Các mâm cỗ được xếp ngay ngắn trên bàn thờ cúng gồm những lễ vật được đóng góp. Sau đó ông mo sẽ ra cúng thần về chứng giám và phù hộ cho dân làng. Sau khi lễ kết thúc, những mái ấm gia đình hạ cỗ, trong đó một phần để lại cho thầy mo và đại diện mỗi mái ấm gia đình ở lại để liên hoan, phần còn sót lại được đem về nhà. Chiều dân làng cùng trai gái tổ chức xòe và những trò chơi dân gian (ném còn, đánh đu).
4.3.2. Lễ cầu mưa (Ca lăn khăm)
Lễ cầu mưa của người Tày ở Đà Bắc được tổ chức vào tháng 6 Âm lịch thường niên với ý nghĩa là cầu mong mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu. Lễ cầu mưa được tổ chức tại nhà thời thánh Thành hoàng bản thổ của làng trong một ngày, là lễ duy nhất mà cả làng đều tham dự. Trong lễ này, ông thờ ma tà áo là người quan trọng, bởi thay mặt cho tất cả làng bản cầu những thần về chứng giám, phù hộ cho làng. Ông thờ ma tà áo là người trong dòng họ có công đến đây sớm và khai hoang lập ấp ở vùng đất này. Người đứng đầu dòng họ đó được dân làng tôn làm Thành hoàng làng.
Khâu sẵn sàng sẵn sàng lương thực được phân công rõ ràng, trong đó, ông thờ ma tà áo là người trực tiếp phân công những việc làm cho lễ hội và đi thu tiền trong mái ấm gia đình để mua trâu, lợn, chó, vịt, gạo, rượu, gà cho dân làng. Đến ngày lễ hội cả làng ai cũng luôn có thể có ý thức ra sớm. Trước khi cúng, ông thờ ma tà áo thắp hương và đánh 3 tiếng vào cối, rồi đi đóng cửa làng (cửa làng làm bằng hai phên nứa, dựng lên tượng trưng ở đầu làng và cuối làng) báo cho mọi người hãy về nhà thời thánh, để thầy mo khởi đầu làm lễ.
Cúng xong, thầy mo ra ngoài lấy chày đánh vào cối 3 tiếng rồi đi Open làng, thông báo cho mọi người biết thầy đã cúng xong. Lúc này mọi người hoàn toàn có thể đi làm, đi chơi và được những thần phù hộ cho. Đến chiều dân làng cùng tổ chức những trò chơi truyền thống như: đánh cù, ném còn, múa xoè. Tuy nhiên, trải qua thăng trầm thời gian, thay đổi trong đời sống kinh tế tài chính - xã hội mà cho tới nay lễ Khai hạ và lễ Cầu mưa không hề ra mắt như truyền thống.
4.3.3. Lễ “Chấm” cúng Rằm
Lễ “Chấm” cúng Rằm của người Tày ở Đà Bắc được tổ chức vào tháng 8 âm lịch. Các mái ấm gia đình người Tày chọn ngày đẹp, sẵn sàng sẵn sàng lễ vật và mời thầy cúng về cúng. Lễ vật trong lễ “Chấm” gồm có một tổ ong, vài con cá, một đôi vịt, một đôi gà, nếu có điều kiện thì mổ lợn, cơm xôi, trầu cau, vòng bạc, vải (theo quan niệm của người Tày thì càng nhiều đầu con càng tốt). Lễ vật được sắp xếp theo số rất đông người chết được thờ trên ban (hoàn toàn có thể là bố mẹ bên nội, bố mẹ bên ngoại, bà chị, ông anh…) và một mâm cúng Thổ công. Mỗi mâm được sắp xếp xôi, thịt, rượu, cá, thịt, ong, chén uống rượu, bát đũa, một xúc vải phà, vài cáp váy, thổ cẩm phía trên để một đĩa trầu cau và vòng bạc, xúc xích bạc, lễ vật được xếp dưới sàn trước bàn thờ cúng có một bát hương.
Thầy cúng thắp hương tuyên bố nguyên do và mời cha mẹ, bề trên của gia chủ về, thông báo lễ vật và nguyên do tổ chức làm lễ, xin tổ tiên được cho phép làm lễ lên xuống vào tháng Chín tiến những cụ ông cụ bà về với tổ tiên. Lễ cúng kéo dãn khoảng chừng 1 giờ. Sau một tháng theo lời hướng dẫn của thày cúng cho ngày Gia chủ thực hiện lời hứa hẹn làm lễ lên và lễ xuống. Nếu số lên của gia chủ vào số chẵn thì số xuống phải là số lẻ.
4.3.4. Lễ làm nhà (Nươn Mờ)
Gia đình khi sẵn sàng sẵn sàng xong những điều kiện và vật liệu cây, que, nứa, lá, nhờ công thợ chọn được ngày lành tháng tốt để làm lễ làm nhà. Lễ vật được sẵn sàng sẵn sàng gồm: Lợn, gà, cơm, xôi, rượu, trầu, cau… được sắp xếp theo số rất đông người chết đang thờ trên ban (hoàn toàn có thể là bố mẹ bên nội, ngoại, bà chị, ông anh…) và một mâm cúng Thổ công. Mời Ma xó thì mỗi mâm được sắp xếp xôi, thịt, rượu, cá, ong, một chai rượu, chén uống rượu, bát đũa; một xúc vài phà, vài cáp váy, thổ cẩm phía trên để một đĩa trầu cau và vòng bạc, xúc xích bạc, lễ vật được xếp dưới sàn trước bàn thờ cúng có một bát hương. Gia đình sẽ mời Mo chính về làm lễ Mời ma xó, Thổ công về tận mắt tận mắt chứng kiến và xin phép thổ công thổ địa, tổ tiên được cho phép dựng nhà. Cúng xong, mái ấm gia đình sẽ mở tiệc thiết đãi dân làng.
4.3.5. Lễ Cơm Mới “Kháu hang”
Lễ cơm mới của người Tày ra mắt trước bàn thờ cúng tổ tiên, trong ngôi nhà sàn của từng mái ấm gia đình từ tháng 10 đến tháng 12 âm lịch thường niên khi cả làng, bản đã gặt hái xong mùa vụ. Lễ cơm mới với ý nghĩa trước hết để cúng tổ tiên, mời tổ tiên về ăn cơm mới của mùa vụ; tạ ơn và cầu mong tổ tiên phù hộ mái ấm gia đình làm ăn thuận lợi, mọi người khoẻ mạnh, mái ấm gia đình niềm sung sướng, đồng thời, nhắc nhở con cháu luôn nhớ đến tổ tiên.
Lễ cơm mới được sẵn sàng sẵn sàng công phu với những lễ vật gồm có những món cá, thịt, rượu, trầu cau... tùy thuộc vào từng thực trạng mái ấm gia đình. Nhưng mặc dầu thực trạng thế nào, mọi nhà đều nỗ lực có một mâm cơm cúng tươm tất, đầy đủ những món đồ lễ để dâng cúng lên tổ tiên: Ba cuộn vải thổ cẩm; những đồ trang sức bằng bạc của mái ấm gia đình (vòng bạc, nhẫn bạc, dây xà tích, vòng tay); một “tăng” (chiếc ghế mây) và một cuốn sách cúng bằng tiếng Tày cổ.
Nếu mái ấm gia đình có người biết cúng thì tự cúng, còn không thì mời thầy mo về cúng. Trong lễ cơm mới, vai trò ông Mo quan trọng nhất bởi thầy cúng đại diện cho thế giới con người tiếp xúc với thế giới của thần linh và thiên nhiên, cầu mong cho mọi người trong mái ấm gia đình mạnh khoẻ làm ăn như mong ước. Ngoài việc sẵn sàng sẵn sàng đầy đủ lễ vật, nhân lực, vật lực, thì buổi chiều trước ngày làm lễ Cơm mới, cả mái ấm gia đình dọn vệ sinh nhà cửa, vườn tược, ao chuồng cho sạch sẽ. Đến tối lấy gạo nếp và gạo cốm cùng rất nhiều chủng loại thịt thú rừng ra ngâm để sẵn sàng sẵn sàng cho ngày mai thật chu toàn.
Ngày làm lễ, cả mái ấm gia đình dậy sớm, quần áo, đầu tóc ngăn nắp sạch sẽ. Đàn ông thì thịt lợn, thịt gà, phụ nữ đồ xôi, thổi cơm. Trong ngày lễ cơm mới, người con dâu trong mái ấm gia đình giữ vai trò quan trọng nhất. Lễ cơm mới ra mắt chu đáo, đầy đủ hay là không là vì sự nhanh nhẹn, đảm đang của người con dâu trong mái ấm gia đình. Nếu mâm cơm cúng đầy đủ, ngon, đẹp mắt thì sẽ được mái ấm gia đình khen ngợi, cảm ơn. Nếu mâm cơm cúng không tốt, không thận trọng thì người con dâu sẽ bị mọi người trong mái ấm gia đình quở trách, nặng hơn là sẽ bị đánh phạt. Chính vì thế trong ngày này, người con dâu rất để ý quan tâm thận trọng trong việc nhà bếp núc.
Sáng ngày làm lễ, trước tiên người chủ mái ấm gia đình thắp hương kính cáo và xin phép tổ tiên được cho phép mái ấm gia đình được làm lễ Cơm mới. Khi mâm cỗ cúng được hoàn tất vào khoảng chừng 8 giờ sáng cũng là lúc thầy mo tới cúng giúp mái ấm gia đình. Trước khi thầy mo cúng, người chủ mái ấm gia đình thắp hương lên bàn thờ cúng tổ tiên xin phép tổ tiên cho thầy mo khởi đầu được cúng. Trong khi thầy mo đang cúng thì đàn bà, con gái trong mái ấm gia đình không được phép đến gần nơi bàn thờ cúng tổ tiên. Bài cúng ra mắt khoảng chừng hai tiếng đồng hồ.
Thầy mo cúng bằng sách cúng được viết bằng chữ Tày cổ. Nội dung của cuốn sách nói về nguồn gốc, lịch sử của người Tày, quá trình di dân của người Tày, việc khai hoang lập ấp, việc làm ra những công cụ sản xuất, những kinh nghiệm tay nghề sống của ông cha, những lời răn dậy con cháu trong môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường, những vấn đề về xã hội của người Tày, tín ngưỡng, những phong tục tập quán. Nội dung bài cúng của thầy mo gồm hai phần: Phần I, nguyên do thầy mo tới nhà ngày ngày hôm nay; Phần II, cúng tổ tiên, mời tổ tiên về ăn cỗ của con cháu và phù hộ cho mái ấm gia đình. Khi thầy mo cúng xong, mái ấm gia đình đem cất những cuộn vải và đồ trang sức đi, bày mâm cỗ cúng ra để cả nhà cùng liên hoan. Trước khi ăn cơm, gia chủ gói lại mỗi thứ một ít để làm quà tặng cảm ơn cho thầy mo lúc ra về. Riêng cơm mới thì dành riêng cho trẻ con trong nhà và trẻ con hàng xóm đến chơi ăn. Người Tày quan niệm, nhà ai làm lễ cơm mới mà có nhiều trẻ con đến chơi thì năm đó sẽ gặp nhiều như mong ước.
Lễ cơm mới kết thúc trong nụ cười sướng của mái ấm gia đình, ai cũng cảm thấy trong lòng nhẹ nhõm, thanh thản vì đã làm được mâm lễ cơm mới chu đáo để cúng tổ tiên và đã được tổ tiên mái ấm gia đình chứng giám và công nhận. Hiện nay, do giao lưu với nhiều nguồn văn hoá rất khác nhau, để giản tiện những hình thức lễ nghi, người Tày ở xã Tân Pheo đã phối hợp lễ cơm mới với Tết Nguyên Đán của dân tộc bản địa.
4.3.6. Lễ Cầu bản (Xờn bản)
Là lễ truyền thống của dân tộc bản địa Tày Đà Bắc đã thất truyền từ trong năm 1960, đến năm 1989 mới được một số trong những nơi ở Đà Bắc Phục hồi lại. Lễ cầu bản được tổ chức vào tháng Tám âm lịch thường niên, chỉ ra mắt trong một buổi sáng tại nhà thời thánh Thành hoàng bản thổ của làng.
Người Tày ở Đà Bắc quan niệm bản là cụm dân cư bền vững, đầu bản, cuối bản đều có những vị tướng quản lý. Trong bản có Thành hoàng làng, có thổ công, thổ địa. Hàng năm, lễ hội cầu bản được tổ chức nhằm mục đích cùng Thần hoàng làng, thổ công, thổ địa và những vị tướng quản lý cầu cho dân an, mùa màng bội thu.
Trưởng làng sẽ gặp thầy cúng trong làng chọn ngày lành, thông báo cho dân biết sẵn sàng sẵn sàng, mỗi mái ấm gia đình đóng góp rượu, gạo, hoặc tiền… Trước lễ một ngày, dưới sự chỉ huy của trưởng làng, những mái ấm gia đình cử đại diện đến vệ sinh miếu làng và đường làng ngõ xóm. Sáng ngày làm lễ, mọi người tập trung về nhà Trưởng làng mổ lợn, gà, đồ xôi, sẵn sàng sẵn sàng những vật dụng.
Lễ vật để cúng trong lễ cầu bản gồm nhiều chủng loại thịt, xôi, cau trầu, rượu… Một bộ phận sắp xếp vài phà, têm trầu, rót rượu… Khi lễ vật đã được làm chín, trưởng nhà bếp sắp làm 04 mâm, đưa ra miếu thờ (đi đầu là thầy cùng, trưởng làng, gia làng, đến mọi người trong làng). Đến nơi lễ vật được xếp lên ban thờ ở miếu làng. Trình tự sắp xếp khi làm lễ cúng: Ngồi trước bàn thờ cúng là Thầy cúng, sau đó là trưởng làng, già làng, tiếp đến là người đại diện những mái ấm gia đình đầu ngồi xếp mái trước ban thờ để nghe thầy cúng. Kết thúc lễ, những mái ấm gia đình hạ cỗ, một phần để lại cho thầy mo cùng đại diện những mái ấm gia đình ở lại để liên hoan, phần còn sót lại được đem về nhà. Buổi chiều, dân làng cùng trai gái tổ chức khắp, xòe và những trò chơi dân gian như: ném còn, đánh đu, cướp cờ… Đến đêm trong không khí vui tươi, kỳ vọng sang năm mọi việc đều được như ý nguyện.
4.3.7. Lễ Cầu Mường “Xên Mường”
Đây là lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày Đà Bắc đã thất truyền từ trong năm 1957, đến năm 2022 được phục dựng tại xã Mường Chiềng trong khuôn khổ của gói thầu bảo tồn văn hóa, thuộc dự án công trình bất Động sản Phát triển nông thôn đa tiềm năng huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình.
Trước đây, dưới sự cai trị của Phìa tạo, dòng họ Xa cầm quyền vùng Mường Chiềng thì cứ 02 đến 03 năm một lần vào ngày 18/8 âm lịch tổ chức lễ hội Cầu Mường tại Trung tâm Mường Chiềng (lúc bấy giờ vẫn còn khu đất nền trong nơi rất lâu rồi dựng đình để tổ chức). Ngôi Đình được làm được làm bằng gỗ, tre, nứa và lợp lá cọ, dạng nhà sàn Tày 5 gian có cầu thang lên xuống. Tùy vào quy mô tổ chức, nhỏ thì lôi kéo những vùng Tày trong huyện, lớn thì mời tất cá những dân tộc bản địa dòng họ trong vùng về dự.
Người Tày ở Đà Bắc quan niệm, cầu Mường là lễ hội lớn số 1 trong vùng, thu hút cả vùng Đà Bắc tham gia với 12 họ, trong đó có 7 họ Tày và những họ Dao, Mường cúng Ma rừng, Thần hoàng, Thổ công, Thổ địa và những vị tướng, tổ tiên những dòng họ trong vùng cầu cho dân an, được mùa màng bội thu, sức khỏe, thái bình…
- Về lễ thức, lễ nghi: Đến tháng 8 âm lịch thường niên, nhà Tạo đứng ra chỉ huy tổ chức lễ hội Cầu Mường, mời thầy cúng có uy tín trong vùng làm lễ và thông báo cho nhân dân trong vùng biết để tham gia, sẵn sàng sẵn sàng đóng góp.
- Về nhân lực: Nhà Tạo lôi kéo và phân công nhân lực cho lễ Cầu Mường. Ngày 17/8 âm lịch, trước lễ chính thức một ngày, nhà tạo sẽ giao cho những chức sắc nêu trên xem xét những điều kiện sẵn sàng sẵn sàng lễ hội, lôi kéo lực lượng vệ sinh Đình và đường làng ngõ xóm. Cử người sẵn sàng sẵn sàng 01 con bò, 02 con gà, cơm xôi, rượu đem sang bên kia suối thuộc xã Giáp Đắt (không được ở bên nay suối và không được trong đất của Mường Chiềng) mời thầy cúng sang đó làm lễ tế ma rừng. Mâm cúng được bày ra trên bờ suối cho thầy cúng mời ma rừng, thú dữ về nhận lễ và cầu cho ma rừng và thú dữ không về phá lễ hội Cầu Mường và cầu cho thú dữ ma rừng không bắt người, không phá hoại mùa màng của nhân dân.
Lễ cúng được thầy cúng làm lễ trong buổi sáng, đến gần trưa con bò được mổ tại chỗ, cái đầu được chụp lên bằng vợt xúc cá, mọi người diễn lại cảnh hổ về nhận bò, nhận lợn kéo đầu bò vào rừng và xuống suối; thịt bò được chế biến tại chỗ và cho dân làng ăn hết không được mang về.
Sáng ngày 18/8 âm lịch tổ chức lễ chính thức, mọi người tập trung mổ lợn, gà, đồ xôi, sẵn sàng sẵn sàng những vật dụng; một bộ phận sắp xếp vài phà, têm trầu, rót rượu… Các mâm cúng trong ngày lễ chính thức đều được dùng bằng mâm tre hoặc gỗ, lót lá chuối hoặc lá dong và được xếp lên đình thờ. Mọi người di tán vào vị trí, đi đầu là thầy cúng, trưởng lễ, đến đại diện những họ trong vùng. Ngồi trước ban thờ đó đó là chủ áo, sau đó là Thầy cúng; giữa gian ngoài có một bình rượu cần; gian trong trước 12 mâm cúng họ là người đại diện của những mái ấm gia đình và quan khách.
Sau khi bày biện mâm cỗ và sắp xếp chỗ ngồi, thầy cúng tuyên bố nguyên do, báo báo những đấng bề trên việc làm lễ: Báo cáo số lượng lễ vật, mời tên những đáng bề trên, đọc tên 12 họ. Thầy cúng sẽ kể chuyện “sống trụ xôn xao”, lịch sử thiên di của người Tày. Tiếp đến, sẽ cúng mời những đấng bề trên nhận lễ, uống rượu và cầu xin phù hộ cho nhân dân được sức khỏe, ấm no, niềm sung sướng, quốc thái dân an, tránh được mọi tai ương trong môi trường tự nhiên thiên nhiên sống đời thường. Sau khi cúng xong làm lễ hạ lễ và tổ chức ăn uống, 12 con gà của 12 mâm họ gửi về cho 12 trưởng họ. Sau đó, con trâu được mổ và đầu trâu được dâng lên mâm chính bên trái để cả đầu. Đầu trâu cúng xong được mang về phơi khô và thuộc lại đem treo trên cột nhà đình. Nửa con trâu được nấu lên cho thầy cúng làm lễ tiếp, còn nửa còn sót lại được chia cho những người dân dân mang về. Cúng xong, chủ lễ và thầy cúng đọc sách và diễn xướng tổ chức xòe quanh bình rượu cần. Nghi lễ xòe này chiếm thời gian khoảng chừng 2 giờ. Sau đó, đến phần hội với những trò chơi hoặc khắp, xòe tùy theo không khí hội tự phát hoặc không tổ chức gì
Sau khi làm lễ, thầy cúng về nhà ông chủ áo cùng gia chủ bếp, chủ rượu làm vía lại sau khi làm lễ. Chủ áo mổ 01 con lợn để làm lễ vía cho 04 ông có xòe nghi lễ tiếp tục tại nhà ông chủ áo cùng nhịp của đạo cụ cụm chẹ.
5. Thảo luận
Căn cứ vào kết quả nghiên cứu và phân tích, điều tra thực trạng về lễ hội của người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình và thông qua những cuộc hội thảo chiến lược, tọa đàm, ý kiến Chuyên Viên, nhóm nghiên cứu và phân tích đã thống nhất phục dựng lễ hội như sau:
- Phục dựng lễ cúng tổ tiên (đám Chấm), lễ cầu bản;
- Phục dựng lễ hội Cầu Mường (xên Mường) đã bị thất truyền hơn 60 năm, đây là lễ hội quan trọng trong đời sống văn hóa, tâm linh của người Tày ở Mường Chiềng, Đà Bắc.
- Phục dựng những hoạt động và sinh hoạt giải trí sinh hoạt xung quanh lễ hội Xên Mường gồm có: Lễ cúng, những trò chơi dân gian được thi đấu trong lễ hội, trình diễn nhiều chủng quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ (múa xòe, những bài khắp, nhạc cụ truyền thống); liên hoan ẩm thực đậm chất của người Tày (món luộc, món đồ…).
Tuy nhiên, để bảo tồn và phát huy những lễ hội truyền thống của dân tộc bản địa Tày, huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình, cơ quan ban ngành sở tại địa phương cần quan tâm một số trong những vấn đề sau:
- Quan tâm đến công tác thao tác tuyên truyền vận động người dân về ý thức bào tồn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc bản địa Tày nói riêng và những dân tộc bản địa thiểu số nói chung. Trong số đó, chú trọng công tác thao tác quảng bá tiềm năng văn hóa du lịch vùng Mường Chiềng và dân tộc bản địa Tày huyện Đà Bắc.
- Duy trì lễ hội Cầu Mường với những giá trị văn hóa truyền thống sẵn có trong lễ hội thường niên, đáp ứng nhu yếu tâm linh của nhân dân, gắn với việc xây dựng những đề án quy hoạch tăng cấp hạ tầng giao thông vận tải, dịch vụ du lịch và quy hoạch du lịch khu vực Mường Chiềng trở thành một trong những địa diểm du lịch của địa phương và của tỉnh.
- Quan tâm đến việc phát hành những chủ trương bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa truyền thống của dân tộc bản địa và tri thức dân gian của dân tộc bản địa thiểu số nói chung và dân tộc bản địa Tày huyện Đà Bắc nói riêng.
6. Kết luận
Có thể nói, cùng với dòng chảy và nhịp sống tân tiến với những xu thế và quan niệm rất khác nhau, người Tày ở huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình đã được phủ lên mình những yếu tố tân tiến, những quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ cũng mang những hơi thở mới. Qua nghiên cứu và phân tích ở Đà Bắc, những quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ dân gian truyền thống vẫn được lưu giữ và những thầy Mo, người già vẫn còn am hiểu tường tận những điệu Khắp, điệu múa, những nghệ nhân vẫn còn chơi được những nhạc cụ truyền thống. Các cấp cơ quan ban ngành sở tại địa phương đã nhận thức sâu sắc và hiểu được ý nghĩa và tầm quan trọng những chủ trương có liên quan đến bảo tồn, duy trì và phát huy những giá trị nghệ thuật và thẩm mỹ dân gian truyền thống. Hơn hết, nhóm nghiên cứu và phân tích nhận thấy là bản thân người Tày có những mong ước được Phục hồi, bảo tồn, duy trì nhiều chủng quy mô nghệ thuật và thẩm mỹ dân gian truyền thống của tớ, như một phần máu thịt và nguồn cội, để con cháu họ hiểu được những giá trị văn hóa cha ông để lại.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Địa Chí tỉnh Hoà Bình, NXB Chính trị Quốc gia, Tp Hà Nội Thủ Đô 2005.
2. Niên giám Thống kê tỉnh Hòa Bình 1999 - 2010,
3. Góp phần tìm hiểu Hòa Bình, NXB Hà Sơn Bình.
4. Xòe Thái - Cẩm Trọng - Bùi Chí Thanh
5. Từ điển Thành ngữ, tục ngữ dân tộc bản địa Tày - NXB Văn hóa dân tộc bản địa 1996
6. Tuyển tập sưu tầm của Nghệ nhân Lường Đức Chôm,
7. Gia phả Họ Xa - Đà Bắc - Sưu tầm ghi chép Xa Văn Mắn - Xa Hồng Diờn.
[1] Trong tiếng Tày Đà Bắc, “Mường” nghĩa là vùng đất - một đơn vị hành chính xưa của dân cư Tày - Thái. “Chiềng” là trung tâm, thủ phủ”.
Nguyễn Thị Thân Thủy
Phòng Khoa học và Hợp tác quốc tế, Học viện Dân tộc
Tải thêm tài liệu liên quan đến nội dung bài viết Bảo tồn và phát huy lễ hội truyền thống